Bibliographie
Sources
Archives de l’Athos X
Actes de Lavra III, de 1329 à 1500, Paul Lemerle, André Guillou, Nicolas Svoronos, Denise Papachryssanthou (éd.), [Archives de l’Athos X], Paris : P. Lethielleux, 1979.
Archives de l’Athos XXII
Actes de Vatopédi II, de 1330 à 1376, Jacques Lefort, Vasiliki Kravari, Christophe Giros, Kostis Smyrlis (éd.), [Archives de l’Athos XXII], Paris : P. Lethielleux, 2006.
Archives de l’Athos XXIII
Actes de Vatopédi III, de 1377 à 1500, Jacques Lefort, Christophe Giros, Vasiliki Kravari, Kostis Smyrlis, Raúl Estangüi-Gómez (éd.), [Archives de l’Athos XXIII], Paris : Peeters, 2019.
ByzAD
Ludovic Bender, Maria Parani, Brigitte Pitarakis, Jean-Michel Spieser, Aude Vuilloud, Artefacts and Raw Materials in Byzantine Archival Documents / Objets et matériaux dans les documents d’archives byzantins, http://typika.cfeb.org.
Byzantine Monastic Foundation Documents
Byzantine Monastic Foundation Documents: A Complete Translation of the Surviving Founders’ Typika and Testaments, John Philip Thomas, Angela Constantinides Hero (éd.), Washington DC, 2000. Accessible en ligne sur https://archive.org/details/thomas-hero-byzantine-monastic-foundation-documents.
Kosmosoteira
Laurent Petit, « Typikon du monastère de la Kosmosotira près d’Aenos (1152) », Izvêstija Russkago arkheolog. instituta v Konstantinopolê, 13, 1908, pp. 17‑75.
Nicétas Chôniatès
Nicétas Chôniatès, Historia, Ioannes A. van Dieten (éd.), [Corpus Fontium Historiae Byzantinae, 11], Berlin – New York : De Gruyter, 1975 ; trad. angl., Harry J. Magoulias, O City of Byzantium, Annals of Niketas Choniates, Detroit : Wayne State University Press, 1984.
Vie de Basile I
Chronographiae quae Theophanis continuati nomine fertur liber quo Vita Basilii Imperatoris amplectitur, éd. Ihor Ševčenko, [Corpus Fontium Historiae Byzantinae, 42], Berlin : De Gruyter, 2011 (= Theophanes continuatus, V).
Monographies et articles
Angelidi 1994
Christine Angelidi, « Un texte patriotique et édifiant : le ‘discours narratif’ sur les Hodègoi », Revue des études byzantines, 52, 1994, pp. 113‑149.
Angelidi / Papamastorakis 2000
Christine Angelidi, Titos Papamastorakis, « The Veneration of the Virgin Hodegetria and the Hodegon Monastery », in Maria Vassilaki (éd.), Mother of God. Representations of the Virgin in Byzantine Art, Athènes – Milan : Skira 2000, pp. 373‑387.
Bacci 2015
Michele Bacci, « La médiation liturgique. La rencontre des icônes matérielles et de leurs archétypes légendaires à Rome et à Constantinople après l’iconoclastie », in Sulamith Brodbeck, Jean-Marie Martin, Annick Peters-Custot, Vivien Prigent (éd.), L’héritage byzantin en Italie (VIIIe-XIIIe siècle). III, Décor monumental, objets, tradition textuelle, [Collection de l’École française de Rome 510], Rome : École française de Rome, 2015, pp. 11‑22.
Bosselmann-Ruickbie/Roll 2018
Antje Bosselmann-Ruickbie, Carmen Roll (éd.), Das Freisinger Lukasbild. Eine byzantinische Ikone und ihre tausendjährige Geschichte, Tagunsband zum Internationalen Symposium Freising 2016, [Kataloge und Schriften – Diözesanmuseum Freising, 67], Paderborn : Ferdinand Schöningh, 2018.
Bouras 2005
Charalambos Bouras, Η αρχιτεκτονική της Μονής του Οσίου Λουκά, Athènes : Melissa, 2005.
Bouras 2008
Charalambos Bouras, « Διάτρητα μαρμάρινα μεσοβυζαντινά γλυπτά στην Ελλάδα », in Charalambos Pennas, Catherine Vanderheyde (éd.), La sculpture byzantine. VIIe-XIIe siècles, Bulletin de correspondance hellénique, Supplément 49, Athènes : École française d’Athènes, De Boccard, 2008, pp. 469‑475.
Buckton 1994
David Buckton, « “All that glisters…”. Byzantine Enamel on Copper » in Θυμίαμα στη μνήμη της Λασκαρίνας Μπούρα, Athènes : Musée Benaki, 1994, pp. 47‑49.
Chryssochoidis 2005
Kriton Chryssochoidis, « The Portraitissa Icon at Iveron Monastery and the Cult of the Virgin on Mount Athos », in Maria Vassilaki (éd.), Images of the Mother of God. Perceptions of the Theotokos in Byzantium, Aldershot – Burlington, Vt : Ashgate, 2005, pp. 133‑142.
Dagron 1989
Gilbert Dagron, « Pèlerins russes à Constantinople. Notes de lecture », Cahiers du monde russe et soviétique, 30, n° 3-4, (juillet-décembre 1989), pp. 285‑292.
Delehaye 1921
Hippolyte Delehaye, Deux typica byzantins de l’époque des Paléologues, Bruxelles : Société des Bollandistes, 1921.
Delehaye1923
Hippolyte Delehaye (éd.), Les saints stylites, [Subsidia Hagiographica 14], Bruxelles : Société des Bollandistes, 1923.
Dell’Acqua 2004
Francesca Dell’Acqua, « Le quattro lamine di rivestimento in filigrana e la legatura del Cod. Gr. I, 53 della Biblioteca Nazionale Marciana. Confronti tecnico-stilistici con la cornice paleologa del Mandylion e altri oggetti affini », in Gerhard Wolf, Colette Dufour Bozzo, Anna R. Calderoni Masetti (éd.), Mandylion. Intorno al Sacro Volto, da Bisanzio a Genova, Gênes – Milan : Skira 2004, pp. 157‑160 et 175‑189.
Drpić 2016
Ivan Drpić, Epigram, Art, and Devotion in Later Byzantium, Cambridge : Cambridge University Press, 2016.
Durand 1999
Jannic Durand, L’art byzantin, Paris : Terrail, 1999.
Durand 2004a
Jannic Durand, « Precious-Metal Icon Revetments », in Helen C. Evans (éd.), Byzantium : Faith and Power (1261–1557), cat. exp., New York, Metropolitan Museum of Art, mars-juillet 2004, New York : Metropolitan Museum of Art – New Haven : Yale University Press, pp. 243‑251.
Durand 2004b
Jannic Durand, « La relique impériale de la Vraie Croix d’après le Typicon de Sainte-Sophie et la relique de la Vraie Croix du trésor de Notre-Dame de Paris », in Jannic Durand, Bernard Flusin (éd.), Byzance et les reliques du Christ, [Centre de recherche d’histoire et civilisation de Byzance, Monographies 17], Paris : Association des Amis du Centre d’Histoire et Civilisation de Byzance, 2004, pp. 91‑105.
Durand 2014
Jannic Durand, « Reliquaires de princesses byzantines », in Élisabeth Malamut, Andréas Nicolaïdès (éd.), Impératrices, princesses, aristocrates et saintes souveraines de l’Orient chrétien et musulman au Moyen Âge et au début des Temps modernes, Aix-en-Provence : Presses Universitaires de Provence, 2014, pp. 231‑248.
Eastmond 2011
Antony Eastmond, « Messages, Meanings and Metamorphoses : The Icon of the Transfiguration of Zarzma », in Angeliki Lymberopoulou (éd.), Images of the Byzantine World. Visions, Messages and Meanings. Studies Presented to Leslie Brubaker, Farnham : Ashgate, 2011, pp. 57‑82.
Ehrhard 1932
Marcelle Ehrhard, « Le livre du pèlerin d’Antoine de Novgorod », Romania, 58, n° 229, 1932, pp. 44‑65.
Evangelatou 2014
Maria Evangelatou, « Threads of Power : Clothing Symbolism, Human Salvation and Female Identity in the Illustrated Homilies by Iakobos of Kokkinobaphos », Dumbarton Oaks Papers, 68, 2014, pp. 241‑323.
Gouillard 1967
Jean Gouillard, « Le synodikon de l’orthodoxie : édition et commentaire », Travaux et Mémoires, 2, Paris 1967, pp. 1‑316.
Grabar 1975
André Grabar, Les revêtements en or et en argent des icônes byzantines du Moyen Âge, Venise : Institut hellénique d’études byzantines et post-byzantines de Venise, 1975.
Hetherington 2008
Paul Hetherington, « The Frame of the Sacro Volto Icon in S. Bartolomeo degli Armeni, Genoa : the Reliefs of the Artist », in Paul Hetherington, Enamels, Crowns, Relics and Icons. Studies on Luxury Arts in Byzantium, Farnham – Burlington, Vt : Ashgate, 2008.
Kalopissi-Verti 2006
Sophia Kalopissi-Verti, « The Proskynetaria of the Templon and Narthex : Form, Imagery, Spatial Connections and Reception », in Sharon E. J. Gerstel (éd.), Thresholds of the Sacred. Architectural, Art Historical, Liturgical, and Theological Perspectives on Religious Screens, East and West, Washington DC : Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 2006, pp. 107‑134.
Kaplan 2001
Michel Kaplan, « L’espace et le sacré dans la vie de Daniel le Stylite », Le sacré et son inscription dans l’espace à Byzance et en Occident, [Byzantina Sorbonensia 18], Paris : Publications de la Sorbonne, 2001, pp. 199‑217.
Lampros 1911
Spyros Lampros, « Ὁ Μαρκιανός Κώδιξ 524 », Νέος Ἑλληνομνήμων, 8, 1911, pp. 3‑59, 123‑192.
Loverdou-Tsigarida 2016
Katia Loverdou-Tsigarida, « Ανάγλυφα εικονίδια αγίων στις παλαιολόγειες επενδύσεις εικόνων της μονής Βατοπεδίου. Σχέσεις γλυπτικής και μικρογλυπτικής », Deltion tes Christianikes Archaiologikes Hetaireias, 37, 2016, pp. 215‑237.
Magdalino 2004
Paul Magdalino, « L’Église du Phare et les reliques de la Passion à Constantinople (VIIe/VIIIe–XIIIe siècles) », in Jannic Durand, Bernard Flusin (éd.), Byzance et les reliques du Christ, [Centre de recherche d’histoire et civilisation de Byzance, Monographies 17], Paris : Association des Amis du Centre d’Histoire et Civilisation de Byzance, 2004, pp. 15‑30.
Magoulias 1984
Harry J. Magoulias, O City of Byzantium, Annals of Niketas Choniates, Detroit : Wayne State University Press, 1984.
Marinis 2014
Vassileios Marinis, Architecture and Ritual in the Churches of Constantinople. Ninth to Fifteenth Centuries, Cambridge : Cambridge University Press, 2014.
Nunn 1986
Valerie Nunn, « The Encheirion as Adjunct to the Icon in the Middle Byzantine Period », Byzantine and Modern Greek Studies, 10, 1986, pp. 73‑102.
Oikonomidès 1972
Nicolas Oikonomidès, Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles : introduction, texte, traduction et commentaire, [Le monde byzantin], Paris : Éditions du CNRS, 1972.
Parani 2019
Maria Parani, « Experiencing Charismatic Icons in Byzantium : The Examples of the Icon of the Usual Miracle and the Hodegetria in Constantinople », in Sulamith Brodbeck, Anne‑Orange Poilpré (éd.), Visibilité et présence de l’image dans l’espace ecclésial. Byzance et Moyen Âge occidental, [Byzantina Sorbonensia 30], Paris : Éditions de la Sorbonne, 2019, pp. 171‑194.
Parani / Pitarakis / Spieser 2019
Maria Parani, Brigitte Pitarakis, Jean-Michel Spieser, « Artefacts and Raw Materials in Byzantine Archival Documents (ByzAd) : A New Electronic Resource for the Study of Byzantine Material Culture », in Olivier Delouis, Kostis Smyrlis (éd.), Lire les archives de l’Athos. Actes du colloque réuni à Athènes du 18 au 20 novembre 2015 à l’occasion des 70 ans de la collection refondée par Paul Lemerle, Travaux et Mémoires, 23/2, Paris 2019, pp. 419‑445.
Patterson Ševčenko 1984
Nancy Patterson Ševčenko, « The Tomb of Isaak Komnenos at Pherrai », Greek Orthodox Theological Review, 29, 1984, pp. 135‑140.
Peers 2004
Glenn Peers, Sacred Shock: Framing Visual Experience in Byzantium, University Park, PA : Pennsylvania State University 2004.
Pitarakis 2007
Brigitte Pitarakis, « L’orfèvre et l’architecte : autour d’un groupe d’édifices constantinopolitains du VIe siècle », in Anthony Cutler, Arietta Papaconstantinou (éd.), The Material and the Ideal. Essays in Medieval art and Archaeology in Honour of Jean-Michel Spieser, Leyde – Boston : Brill, 2007, pp. 63‑74.
Pitarakis 2009-2010
Brigitte Pitarakis, « Les revêtements d’orfèvrerie des icônes paléologues vus par les rédacteurs d’inventaires de biens ecclésiastiques : les icônes de l’église de la Vierge Spèlaiôtissa de Melnik (Bulgarie) », Cahiers archéologiques, 53, 2009-2010, pp. 129‑142.
Pitarakis 2016
Brigitte Pitarakis, « Bras de lumière sur le templon médiéval (XIe-XIIIe siècle) : un dispositif en bronze inédit au Musée archéologique d’Edirne », in Sulamith Brodbeck, Andréas Nicolaïdès, Paule Pagès, Brigitte Pitarakis, Elisabeth Yota (éd.), Mélanges Catherine Jolivet-Lévy, Travaux et Mémoires, 20/2, Paris, 2016, pp. 435‑452.
Rhoby 2010
Andreas Rhoby, Byzantinische Epigramme in Inschriftlicher Überlieferung Band 2, Byzantinische Epigramme auf Ikonen und Objekten der Kleinkunst, [Byzanzforschung 23], Vienne : Österreichische Akademie der Wissenschaften, 2010.
Rhoby 2018
Andreas Rhoby, « Das Inschriftenprogramm auf dem Beschlag der Freisinger Lukasikone », in Bosselmann-Ruickbie / Roll 2018, pp. 87‑98.
Rush 1972
Alfred Rush, « Death as Spiritual Marriage : Individual and Ecclesial Eschatology », Vigilae Christianae, 26, 2, 1972, pp. 88‑101.
Shashina / Sterligova
Olga Shashina, Irina Sterligova, « Die Medallions auf dem Metallbeschlag des Freisinger Lukasbildes und die Geschichte byzantinischer Cloisonné-Emailarbeiten », in Bosselmann-Ruickbie / Roll 2018, pp. 99‑106.
Sodini 1995
Jean-Pierre Sodini, « La sculpture médio-byzantine : le marbre en ersatz et tel qu’en lui-même, in Cyril Mango, Gilbert Dagron (éd.), Constantinople and Its Hinterland, Hampshire – Brookfield, Vt, 1995, pp. 289‑311.
Taft 2006
Robert Taft, « The Decline of Communion in Byzantium and the Distancing of the Congregation from the Liturgical Action : Cause, Effect, or Neither ? », in Sharon E. J. Gerstel (éd.), Thresholds of the Sacred. Architectural, Art Historical, Liturgical, and Theological Perspectives on Religious Screens, East and West, Washington DC 2006, pp. 27‑50.
Talbot 2012
Alice-Mary Talbot, « Female Patronage in the Palaiologan Era: Icons, Minor Arts and Manuscripts », Wiener Jahrbuch für Kunstgeschichte, 60, 1 (décembre 2012), pp. 259‑274.
Tsigaridas / Loverdou-Tsigarida 2006
Euthymios N. Tsigaridas, Katia Loverdou-Tsigarida, Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου Βυζαντινές εικόνες και επενδύσεις, Mont Athos 2006.
Vanderheyde 2020
Catherine Vanderheyde, La sculpture byzantine du IXe au XVe siècle. Contexte, mise en œuvre, décors, Paris : Picard, 2020.
Vassilaki 2005
Maria Vassilaki, « Praying for the Salvation of the Empire », in Maria Vassilaki (éd.), Images of the Mother of God. Perceptions of the Theotokos in Byzantium, Aldershot – Burlington, Vt : Ashgate, 2005, pp. 263‑274.
Vokotopoulos 1995
Panayotis L. Vokotopoulos, Ελληνική τέχνη. Βυζαντινές εικόνες, Athènes : Εκδοτική Αθηνών, 1995.